Brezilya’nın Amazon Yağmur Ormanları, Haziran 2024’te on yılların en yıkıcı yangın felaketiyle karşı karşıya. Brezilya Ulusal Uzay Araştırmaları Enstitüsü (INPE), yalnızca Haziran’ın ilk 20 gününde 2.862 yangın noktası tespit etti—bu, 2023’ün aynı dönemine göre %24’lük bir artış anlamına geliyor. Yangınların %68’i, ormansızlaşmanın yoğun olduğu Pará, Mato Grosso ve Amazonas eyaletlerinde yoğunlaşıyor. NASA ve Avrupa Copernicus Atmosfer Gözlem Servisi verileri, alevlerin 140 milyon ton CO₂ salınımına neden olduğunu ve dumanın Bolivya, Paraguay hatta 2.500 km uzaktaki São Paulo’ya kadar ulaştığını ortaya koyuyor. Bilim insanları, bu durumun iklim değişikliği, kasıtlı arazi açma ve hükümet politikalarının birleşen etkisi olduğuna dikkat çekiyor.
Yıkımın Boyutu ve Coğrafi Yayılım
Yangınların yoğunluğu, 2024’te tarihi bir zirveye ulaştı. INPE’nin uydu verilerine göre, Haziran’daki 2.862 yangın noktası, yalnızca bir ayda Panama büyüklüğünde (yaklaşık 6.7 milyon hektar) bir alanın yok olmasına yol açtı. Bu, tropikal orman kaybının beş kat artması anlamına geliyor ve yangınların ilk kez tarımsal genişlemeden daha büyük bir tahrip kaynağı haline geldiğini gösteriyor. Özellikle “Ormansızlaşma Kemeri” olarak adlandırılan Rondônia, Amazonas ve Pará eyaletlerindeki yangınlar, toplamın üçte ikisini oluşturuyor .
Dumanın etkisi, kıtasal ölçekte bir krize dönüştü. NASA’nın Aqua Uydusu, karbonmonoksit bulutlarının 5.500 metre yükseklikte Bolivya ve Paraguay’a yayıldığını belirledi. 2019’da São Paulo’da gündüz vakti havanın kararmasına neden olan benzer bir duman tabakası, 2024’te yeniden gözlemlendi. Bu durum, yalnızca hava kalitesini düşürmekle kalmadı; Bolivya ve Ekvador’da uçuş iptalleri, okul tatilleri ve kitlesel tahliyeleri zorunlu kıldı .
Biyoçeşitlilik kaybı ise geri döndürülemez seviyelere ulaştı. WWF analizleri, yangınların 10.000 endemik türü (jaguar, pembe nehir yunusu) doğrudan tehdit ettiğini ortaya koyuyor. Ağustos 2024’te kaydedilen 38.266 yangın noktası, 2010’dan beri görülen en yüksek sayı olarak kayıtlara geçti. Bu yangınlar, ormanların nem üretme kapasitesini azaltarak “kuraklık-yangın kısır döngüsü”nü besliyor .
İnsan Kaynaklı Nedenler ve Politik Zemin
Tarımsal genişleme, yangınların ana tetikleyicisi olarak öne çıkıyor. NASA Biyosfer Bilimleri Laboratuvarı Başkanı Douglas Morton’a göre, yangınların %87’si sığır çiftlikleri ve soya tarlaları açmak için kasıtlı olarak çıkarılıyor. Çiftçiler, kurak mevsimi (Ağustos-Ekim) “toprak temizleme fırsatı” olarak görüyor. Örneğin, 22 Ağustos 2024’te tek bir günde 3.358 yangın tespit edildi—bu, 15 yılın en yüksek günlük rakamı. INPE, bu yangınların %76’sının federal koruma alanlarında başladığını doğruluyor .
Hükümet politikaları, ormansızlaşmayı özendiren bir zemin yarattı. Devlet Başkanı Bolsonaro döneminde (2019-2022), Amazon Fonu’nun bütçesi %60 kesildi ve çevre koruma kurumu Ibama’nın denetim yetkisi zayıflatıldı. Bolsonaro’nun “Amazon Brezilya’nındır” söylemi, yasa dışı ağaç kesimini meşrulaştırdı. Bu dönemde ormansızlaşma, önceki on yıla kıyasla %75 arttı. 2024’te ise Lula hükümeti, yangın çıkaranlara yönelik cezaları artırmayı planlasa da bütçe kısıtlamaları nedeniyle etkili olamıyor .
Uluslararası tedarik zincirleri, krizde dolaylı rol oynuyor. Greenpeace raporları, Avrupa ve Asya’ya ihraç edilen sığır eti, soya ve kereste için ormanların yok edildiğini vurguluyor. Igarape Enstitüsü’nün verileri, yangınların %33’ünün doğrudan tarım arazisi açmak amacıyla çıkarıldığını gösteriyor. Cambridge Üniversitesi’nden Prof. Rachael Garrett, “Orman kaybı, yağış rejimini bozarak yangınları besliyor” diyerek ekonomik faaliyetlerin ekolojik çöküşle bağını ortaya koyuyor .
İklim Değişikliği ile Etkileşim
Kuraklık ve El Niño, yangınları besleyen doğal faktörler haline geldi. 2024’te Amazon, 40 yılın en şiddetli kuraklığını yaşadı. Geç gelen ve zayıf yağışlar, nemli ekosistemi yangınlara karşı savunmasız bıraktı. NASA’nın MODIS cihazı, topraktaki nem oranının tarihin en düşük seviyesinde olduğunu belgeledi. Bu koşullar altında, normalde “ıslak bariyer” işlevi gören orman örtüsü, alevlerin hızla yayılmasına izin veriyor .
Karbon salınımı, küresel iklim hedeflerini tehdit ediyor. Copernicus Atmosfer Gözlem Servisi, Haziran 2024 yangınlarının 140 milyon ton CO₂ açığa çıkardığını hesapladı—bu, Belçika’nın yıllık salınımına eşdeğer. Daha endişe verici olan ise Amazon’un artık bir “karbon yutağı” olmaktan çıkıp “karbon kaynağı” haline gelmesi. 2021-2024 arasında, yangınlar nedeniyle ormanın emdiğinden %18 fazla karbon atmosfere karıştı .
Bölgesel iklim sistemlerinin çöküşü, geri besleme döngülerini tetikliyor. Amazon, Güney Amerika’daki “uçak nehirleri” (atmosferik nem taşıyan sistemler) ile yağış üretir. Yangınlar, bu sistemleri zayıflatarak Arjantin ve Şili’de tahıl üretimini riske atan kuraklıklara yol açıyor. FAO, 2025’te bölgede gıda krizi olasılığını rapor ediyor. Nature dergisindeki bir çalışma, ormanın %20’sinin yok olması halinde geri dönüşsüz kuraklaşma sürecinin başlayacağını öngörüyor .
Ekonomik ve Küresel Sonuçlar
Tarım sektörü, kısa vadeli kazanç uğruna uzun vadeli kayıplara yol açıyor. Çiftçiler, yangınlarla açtıkları arazilerde soya ve sığır yetiştiriciliğini genişletiyor. Ancak bu genişleme, ormansızlaşmanın yol açtığı kuraklık nedeniyle verimliliği düşürüyor. Cambridge Üniversitesi’nden Prof. Rachael Garrett, Amazon’daki yağışların son 10 yılda %15 azaldığını ve tarımsal üretim maliyetlerinin arttığını belirtiyor. Kısacası, yangınlarla kazanılan topraklar, bir süre sonra ekonomik olarak kullanılamaz hale geliyor .
Uluslararası yaptırımlar, Brezilya ekonomisini baskı altına alıyor. 2021’de imzalanan Glasgow Liderler Bildirgesi’ne rağmen, orman kaybı en fazla olan 20 ülkenin 17’sinde (Brezilya dahil) tahribat arttı. Almanya ve Norveç, Amazon Fonu’na yıllık 1.2 milyar dolarlık yardımı keserek ekonomik yaptırım uyguladı. AB’nin “Deforestation-Free Ürünler” yönetmeliği, Brezilya tarım ihracatına kısıtlamalar getiriyor. Mercedes-Benz gibi şirketler, “Amazon’dan gelen soya kullanmayacağız” taahhütleriyle tedarik zincirlerini dönüştürüyor .
Küresel iklim maliyetleri ise trilyon dolarları buluyor. Amazon yangınları, dünyanın karbon emilim kapasitesinin %5’ini yok ederek iklim değişikliğiyle mücadele maliyetlerini artırıyor. Dünya Bankası, 2030’a kadar ormansızlaşmanın küresel ekonomiye 7 trilyon dolarlık ek yük getireceğini öngörüyor. WWF’nin vurguladığı gibi: “Amazon yanarsa, Paris Anlaşması’nın 1.5°C hedefi imkansızlaşır” .
Kaynaklar
- QNB – Orman Yangınları 2024’te Rekor Kırdı
- BBC – Amazon Yangınları Güney Amerika’yı Nasıl Karanlığa Gömdü?
- İklim Haber – Amazon Yangınları 14 Yılın Zirvesinde
- Anadolu Ajansı – Amazonlar’da Yangın Yoğunluğu Rekor Düzeyde
- Yeşil Gazete – Brezilya’da Felaket Senaryosu
- Şarkul Avsat – Amazon Ormanları’nda Rekor Sayıda Yangın
- DW – Amazonlar’da Son 14 Yılın En Şiddetli Yangınları
